Jako członkowie Związku Harcerstwa Polskiego jesteśmy dzisiaj świadkami rewolucji, jaka od jakiegoś czasu toczy się w sprawie narzędzi do realizacji celów wynikających z Harcerskiego Systemu Wychowawczego. 40. Zjazd ZHP nałożył na Główną Kwaterę ZHP oraz Radę Naczelną ZHP zadanie „przeprowadzenia przeglądu, weryfikacji, a w konsekwencji aktualizacji i dostosowania wymagań, regulaminów i zasad realizacji indywidualnych i zbiorowych instrumentów metodycznych na takie, które będą dostosowane do wyzwań, jakie stawia przed członkami ZHP we wszystkich grupach metodycznych współczesny świat”. W tym właśnie celu powstał ogólnopolski Zespół projektowy ds. reformy instrumentów metodycznych (ZIM) złożony z ekspertów i metodyków.
Pierwszą fazą prac było przeprowadzenie analizy oraz serii badań mających na celu pogłębienie wiedzy na temat funkcjonowania obecnego systemu instrumentów metodycznych. Odbyły się spotkania z udziałem przedstawicieli organizacji skautowych z Wielkiej Brytanii, Irlandii, Portugalii, Czech i Słowacji, czyli organizacji, które w ostatnim czasie dokonały reformy swoich programów wychowawczych. Pozyskana wiedza została przekuta w zarys nowego Systemu Instrumentów Metodycznych. Propozycje zostały przedstawione podczas VI Zlotu Kadry ZHP uczestnikom Obozu Drużynowych oraz kursów metodyków hufcowych. Odbyły się również konsultacje przy okazji Wędrowniczej Watry 2019 oraz konferencji w Warszawie z programem dla metodyków zuchowych, harcerskich i starszoharcerskich. Wypracowane rozwiązania zostały poddane wnikliwej analizie zewnętrznych ekspertów w ramach projektu realizowanego w partnerstwie z Akademią Pedagogiki Specjalnej. Doktorzy pedagogiki lub psychologii zrecenzowali stworzony materiał, wskazując wartościowe aspekty programów oraz miejsca, w których należy zwrócić szczególną uwagę podczas korzystania z nowych narzędzi.
Z dużą aprobatą spotkało się podejście, aby instrumenty metodyczne zaczęły proporcjonalnie odpowiadać na wszystkie sfery rozwoju młodego człowieka, kładąc nacisk na te, które są zaniedbane. Znaczącą zmianą na pewno jest pojawienie się nowego instrumentu, jakim są Tropy. Jest to nowa odsłona zadań zespołowych realizowanych za pomocą systemu małych grup w jednostkach. Jego celem jest wzmocnienie umiejętności pracy w grupie i budowania wspólnoty celu wśród wychowanków. Dzięki tropom nabędą oni nowych kompetencji społecznych. Jednocześnie dzięki nim harcerze starsi czy wędrownicy będą mogli oddziaływać na rzecz otoczenia lokalnego, rozwijać w sobie obywatelskie i aktywne postawy.
Kolejnym instrumentem są Wyzwania. Programy wyzwań zuchowych stawiają na kształtowanie i wzmacnianie obowiązkowości oraz akcentują wagę relacji społecznych. W programach wyzwań harcerskich dodatkowo pojawia się element związany z kształtowaniem samodyscypliny, narzucaniem sobie ograniczeń, powstrzymywaniem się od utrwalania w sobie złych nawyków oraz zachęcą do analizy siebie. Harcerze starsi i wędrownicy zaś ukierunkowani będą na autorefleksję i budowanie wiedzy o sobie, własnych możliwościach i ograniczeniach oraz sposobach realizacji własnego potencjału.
Sprawności harcerske i zuchowe zostały poddane wnikliwej analizie i zredagowane, tak aby lepiej odpowiadać na potrzeby naszych wychowanków. Poprzez unowocześnienie wymagań sprawności staną się one dla nich bardziej atrakcyjne. Podzielono je na dwie kategorie — obowiązkowe, które mają sprzyjać kształtowaniu wiedzy i umiejętności, które powinien zdobyć każdy absolwent harcerstwa, m. in. pierwsza pomoc, kompetencje ekonomiczne, orientacja w każdym terenie, zaradność techniczno-manualna, świadomość ekologiczna i tożsamość harcerska oraz hobbystyczne, które zapewniają swobodę w wyborze dziedziny, która najbardziej interesuje harcerzy i w której chcą się rozwijać i zdobywać mistrzostwo.
Ostatnim elementem propozycji nowych instrumentów metodycznych i jednocześnie jego trzonem, są stopnie harcerskie i gwiazdki zuchowe, które stawiają mocny nacisk na pracę z ideą stopnia. Mają za zadanie pokazywać rozwój harcerza w procesie wychowawczym, dlatego są ściśle powiązane ze sprawnościami, tropami i wyzwaniami. Wymagania na stopień przenikają się z tymi, zawartymi w innych instrumentach metodycznych co dodatkowo wzmacnia efekt wychowawczy.
W mojej opinii mocnymi stronami proponowanego systemu są ujednolicone, przejrzyste materiały, z których dobrze korzysta się w trakcie planowania rozwoju naszych wychowanków, mimo tego, że przy pierwszym zetknięciu z nimi można poczuć się nieco zagubionym. Zawierają one propozycje i inspiracje, które można modyfikować w ramach dostosowywania do indywidualnych potrzeb. Cennym elementem są również wskazówki dla kadry, z których drużynowi mogą się dowiedzieć, z czym połączyć realizowaną sprawność lub w jakim okresie najlepiej będzie zacząć wykonywać dany trop. Na plus zasługuje również promowanie zdobywania odznaki SWA (Scout of the Word Award) w ramach realizacji prób, która w moim odczuciu jest świetną propozycją dla wędrowników. To samo można powiedzieć o zawarciu w programach tropów Celów Zrównoważonego Rozwoju, z których nadal korzystają tylko nieliczne środowiska. Niosącym duże nadzieje, jednocześnie budzącym obawy jest pomysł przeniesienia realizacji tropów w całości na zastępy, gdzie drużynowy tylko nadzoruje cały proces. Dobrymi stronami będzie budowanie odpowiedzialności w grupie i rozwijanie umiejętności liderskich przez zastępowego, jednak pojawiają się zdania mówiące, że jest to zbyt duża odpowiedzialność, jeśli chodzi o pracę w metodyce harcerskiej. Moje obawy wzbudza również pomysł otwierania stopnia harcerskiego równolegle z próbą harcerza (adekwatnie próbą harcerza starszego, wędrownika). Biorąc pod uwagę argumenty przedstawiane za likwidacją próby na naramiennik wędrowniczy, duża ilość prób na starcie może przytłaczać, co w efekcie kończy się mniejszą motywacją do ich realizacji. Z drugiej strony na pochwałę zasługuje koncepcja książeczek prób na stopnie harcerskie, w której systematycznie odnotowywane zostają kolejne mniejsze osiągnięcia (zdobyte sprawności, wymagania, tropy) prowadzące do celu, jakim jest zdobycie stopnia.
Właśnie rozpoczynają się pilotaże w wybranych drużynach i gromadach z całej Polski, które przez rok będą testować zaproponowany System Instrumentów Metodycznych. Na tę chwilę jestem pełna nadziei i z niecierpliwością czekam na start pilotażu w jednej z jednostek mojego szczepu. Mimo tego, że przed ZIM-em jeszcze dużo pracy to uważam, że jesteśmy na dobrej drodze. Nie powinniśmy się bać zmian, jeśli będą one wprowadzane z głową. Polecam każdemu drużynowemu zagłębienie się w temat i uczestnictwo w trwającym procesie, gdyż jest to coś, co dotyczy nas wszystkich oraz z czym jako Instruktorzy ZHP będziemy pracować w ramach realizacji celów Związku Harcerstwa Polskiego.
pwd. Katarzyna Krawczyk